ՇԱԽՄԱՏԻ ԿԱՆՈՆՆԵՐԻ ՏԵՐՄԻՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ԲԱՐԱՌԱՆ

Բառարանում տերմիններիբացատրությունը տրվում է զուտ սույն շախմատը կանոնների համատեքստում։ Տերմինից անվանումից հետո նշված է կանոնների հոդվածը/հավելվածը, որում տվյալ տերմինը հիշատակվում է առաջին անգամ։

անկյունագիծ: 2.4. խաղատախտակի հարակից կողմերի՝ անկյուններով շոշափվող նույն գույնի դաշտերն իրար միացնող ուղի։

արագ ավարտ: III.1. խաղի այն փուլը, որի ընթացքում բոլոր մնացած քայլերը պետք է կատարվեն սահմանափակ ժամանակի ընթացքում(Խորհուրդ III)։ Կամ, այլ կերպ ասած, այն փուլն է, երբ բոլոր (կամ մնացած) քայլերը պետք է կատարվեն մեկ (կամ ամենավերջին) ստուգման ընթացքում, և յուրաքանչյուր քայլի համար լրացուցիչ ժամանակ հատկացված չէ։

Արագ շախմատ: «Արագ շախմատ» է կոչվում այն խաղը, որում բոլոր քայլերը պետք է կատարվեն յուրաքանչյուր խաղացողի համար սահմանված կամ նշված ժամանակի ընթացքում, որը 10 րոպեից ավելի, բայց 60 րոպեից պակաս է, կամ հատկացված ժամանակի և 60-ով բազմապատկած ամեն քայլի համար տրվող լրացուցիչ ժամանակի գումարը՝ 10 րոպեից ավելի, բայց 60 րոպեից պակաս է։

Արդյունք: 8.7. Սովորաբար, պարտիայի արդյունքը լինում է 1-0, 0-1 կամ 1/2-1/2։ Բացառիկ դեպքերում երկու խաղացողներն էլ կարող են պարտվել (Հոդված 11.8), կամ մեկը վաստակի 1/2 միավոր, իսկ մյուսը ՝ 0։ Չխաղացված պարտիաներում արդյունքը նշվում է +/- (սևերը չեն ներկայացել ուշացման համար սահմանված ժամանակի ընթացքում), -/+ (սպիտակները չեն ներկայացել ուշացման համար սահմանված ժամանակի ընթացքում), -/- (երկու խաղացողներն էլ չեն ներկայացել ուշացման համար սահմանված ժամանակի ընթացքում)։

Արքայի/թագուհու թև: 3.8.1. Խաղատախտակի ուղղահայաց կեսը, որում ներառված են արքաների/թագուհիների սկզբնական դիրքերը։

Ավարտված քայլ: 1.1. Խաղաքարի տեղափողում խաղատախտակի վրա, որից հետո քայլ կատարողը սեղմում է ժամացույցի կոճակը այնպես, որ սկսի աշխատել հակառակորդի ժամացույցը(Հոդված 6․2․1)։ Քայլն ավարտված է նաև, եթե այն ավարտում է պարտիան կամ՝ կատարվում է հաջորդ քայլն այն դեպքում, երբ հակառակորդի նախորդ քայլն ավարտված չէր։ Քայլը համարվում է կատարված(բայց չավարտված), եթե խաղացողը տեղափոխել է իր խաղաքարն այլ դաշտ(վերցնելու դեպքում նաև՝ հակառակորդի խաղաքարը հեռացվել է խաղատախտակից) և բաց է թողել իր ձեռքը։

Բլանկ: 8.1. Հատուկ ձևաթուղթ քայլերը գրառելու համար։ Բլանկը կարող է լինել նաև էլեկտրոնային։

Բողոք: 11.10. Սովորաբար, խաղացողը պետք է իրավունք ունենա բողոքարկել մրցավարի կամ կազմակերպչի որոշումը։

Գաղտնի քայլ: I. Գրանցվում է բլանկում և ծրարի մեջ ի պահ հանձնվում, եթե խաղի համար սահմանված ժամանակի ընթացքում պարտին չի ավարտվում և հետաձգվում է։

Դիրքի կրկնություն: 5.3.1. 1.Պարտիան կարող է ավարտվել ոչ-ոքի, եթե նույն դիրքը կրկնվի անմիջապես հաջորդ քայլից հետո, կամ եթե այն արդեն կրկնվել է խաղատախտակի վրա երեք անգամ։ Կամ 2. Պարտիան ավարտվում է ոչ-ոքի, եթե նույն դիրքը կրկնվել է հինգ անգամ։

Դրոշակ: 6.1. Ժամանակի ստուգման ավարտն արձանագրող միջոց։ <<Դրոշակի ընկնելը>> նշանակում է, որ խաղացողին հատկացված ժամանակը սպառվել է։

<<Ժամանակի երկարաձգում>> (Բրոնշտեյնի ստուգում):Ժամանակի ստուգման տեսակ, երբ հակառակորդներին հատկացվում է <<մտածելու հիմնական ժամանակ>> և ամեն քայլի համար <<սահմանված լրացուցիչ ժամանակ>>։ Հիմնական ժամանակը սկսում է նվազել միայն այն պահից, երբ սպառվում է սահմանված լրացուցիչ ժամանակը։ Եթե խաղացողը սեղմում է ժամացույցի կոճակը մինչև լրացուցիչ ժամանակի սպառվելը, մտածելու հիմնական ժամանակը չի նվազում՝ անկախ լրացուցիչ ժամանակի օգտագործման չափից։

Ժամանակի ստուգում: 1. Խաղացողներին մտածելու համար տրվող ժամանակի սահմանում։ Շախմատային ժամացույց օգտագործելիս՝ յուրաքանչյուր խաղացող պետք է կատարի քայլերի նվազագույն քանակը կամ բոլոր քայլերը հատկացված ժամանակի ընթացքում, և (կամ) յուրաքանչյուր քայլի համար կարող է տրվել լրացուցիչ ժամանակ (հավելում)։ Այս ամենը պետք է նախապես սահմանված լինի։ Եթե մտածելու ժամանակը տրվում է հատվածաբար (օրինակ՝ 90 րոպե առաջին 40 քայլի համար, այնուհետև 1 ժամ հաջորդ 20 քայլի համար, այնուհետև 15 րոպե՝ մինչև պարտիայի ավարտը՝ 30 վայրկյան հավելումով՝ սկսած առաջին քայլից), ապա առաջին ստուգումն ավարտվում է և սկսում է երկրորդ ստուգումն այն դեպքում, երբ երկու հակառակորդներն էլ կատարում են 40-ական քայլ։ Համապատասխանաբար, երկու հակառակորդների կողմից 60-ական քայլ կատարելուց հետո ավարտվում է երկրորդ և սկսվում է երրորդ ստուգումը։

Լրացուցիչ ժամանակ, հավելում: 6.3.2. Ժամանակ (2-ից մինչև 60 վայրկան), որը խաղի սկզբից տրվում է յուրաքանչյուր խաղացողին յուրաքանչյուր քայլի համար՝ ի լրումն մտածելու համար տրվող ժամանակի։ Դա կարող է արվել Բրոնշտեյնի կամ Ֆիշերի ստուգումը կիրառելիս։

Խաղավայր, խաղատեղ, մերձակա գոտի: 11.2. Խաղավայր են համարվում խաղի այն տեղը, հանգստի սենյակները, զուգարանները, հյուրասիրության սրահները, ծխելու համար հատկացված և մրցավարի կողմից որոշված այլ տարածքները։ Խաղի տեղ է համարվում այն տարածքը, որտեղ խաղացվում են մրցաշարի պարտիաները։

Մերձակա էհամարվում խաղավայրին հարող այն տարածք(ներ)ը, որտեղ մրցավարի կողմից կարող են սահմանվել վարքի որոշակի կանոններ։

Խաղատախտակ: 2.1. 64 (8X8) վանդականոց, հաջորդաբար՝ բաց (սպիտակ) և մուգ (սև) գույների հավասարաչափ դաշտերից բաղկացած տախտակ՝ շախմատ խաղալու համար։

կազմակերպիչ: 8.3. Անձ, որը պատասխանատում է խաղավայրի, ժամկետի, մրցանակային հիմնադրամի, հրավերների, մրցաշարի ձևաչափի և նման այլ հարցերի համար։

Կայծակնային խաղ։ Հավելված B: «Կայծակնային» է կոչվում այն խաղը, որում բոլոր քայլերը պետք է կատարվեն յուրաքանչյուր խաղացողի համար սահմանված կամ նշված ժամանակի ընթացքում, որը պակաս է 10 րոպեից, կամ հատկացված ժամանակի և 60-ով բազմապատկած ամեն քայլի համար տրվող լրացուցիչ ժամանակի գումարը 10 րոպեից քիչ է։

Հաղթել ընդունված միջոցներով նպատակաուղղված, հետևողական խաղով հաղթանակի հասնել, կամ ունենալ դիրք հաղթանակի համար իրատեսական հնարավորություններով, բայց ոչ միայն հակառակորդի դրոշակն ընկնելու հույսով։

Հանդիսատեսներ: 11.4. Մարդիկ, ովքեր դիտում են պարտիաների ընթացքը, բացառությամբ խաղացողների և մրցավարների։ Հանդիսատես են համարվում նաև այն խաղացողները, ովքեր ավարտել են իրենց պարտիաները։

Հանձնվել: 5.1.2. Պարտիան ճանաչել պարտված՝ մինչև մատ ստանալը։

Հանրահաշվական նշագրություն․ 8.1. 8x8 տախտակի վրա կատարվող քայլերի գրառում՝ а-ից h լատինական տառերի և 1-ից 8 թվերի միջոցով։

Հարվածել: 3.1. Համարվում է, որ խաղաքարը հարվածում է հակառակորդի խաղաքարին, երբ այն կարող է վերցնել այդ խաղաքարը տվյալ դաշտում։ Խաղաքարը հարվածում է որևէ դաշտի, եթե նույնիսկ այն չի կարող տեղաշարժվել այդ դաշտ՝ նույն գույնի արքան հարվածի տակ թողնելու կամ դրա վրա հարված բացելու պատճառով։

50 քայլի կանոն: 5.3.2. Պարտիան կարող է ավարտվել ոչ-ոքի, եթե յուրաքանչյուր խաղացող առնվազն վերջին 50 քայլերը կատարել է առանց որևէ զինվոր տեղաշարժելու և առանց որևէ խաղաքար վերցնելու։

Հնարավոր քայլ: 3.10.1. Քայլ, որը կատարվել է կամ կարող է կատարվել Հոդվածներ 3.1 - 3.9 համապատասխան։ Հետևաբար, քայլն անհնարին է, եթե կատարվել է այդ կանոնների խախտմամբ։ Դիրքն անհնարին է, եթե այն հնարավոր չէ ստանալ հնարավոր քայլերի ցանկացած շարքով։

Հորիզոնական: 2.4. Խաղատախտակի դաշտերի հորիզոնական շարք։

Մատ: 1.2. Այնպիսի հարված հակառակորդի արքայի վրա, որը մրցակցին զրկում է բոլոր հնարավոր քայլերից, այլ կերպ ասած՝ այնպիսի շախ հակառակորդի արքային, որից պաշտպանվել հնարավոր չէ։

Մեռյալ դիրք: 5.2.2 Այնպիսի դիրք, ոում խաղացողներից և ոչ մեկը՝ հնարավոր քայլերի ցանկացած շարքով, հակառակորդի արքային մատ անել չի կարող։

Միավորներ: 10.1. Սովորաբար, հաղթանակի համար տրվում է 1 միավոր, ոչ-ոքիի համար՝ կես միավոր, պարտության համար միավոր չի տրվում։ Այլընտրանքը՝ համապատասխանաբար՝ 3, 1 և 0 միավորն է։

Մրցավար: նախաբան. Անձ (անձինք), որը (որոնք) պատասխանատու է (պատասխանատու են) կանոնների և մրցաշարի կանոնակարգի կատարման համար։

Մրցաշարի կանոնակարգ: 6.7.1 Հաստատված փաստաթուղթ, որը սահմանում է մրցաշարի անցկացման պայմանները, անհրաժեշտության դեպքում նշելով, թե կանոններում առաջարկվող տարբերակներից որ մեկն է կիրառվելու։

75 քայլի կանոն: 9.6.2. Եթե վերջին 75 քայլերը կատարվել են առանց որևէ զինվոր տեղաշարժելու և առանց որևէ խաղաքար վերցնելու, պարտիան ավարտվում է ոչ-ոքի։

Շախ: 3.9. Մեկ կամ միաժամանակ մի քանի ֆիգուրների հարված հակառակորդի արքայի վրա։

Շախմատ 960 (Ֆիշերի շախմատ): II Շախմատի տեսակ, որում ֆիգուրների սկզբնական դիրքը որոշվում է կամայական ընտրությամբ 960 հնարավոր տարբերակներից՝ որոշակի պայմաններին համապատասխան։

Շախմատի ժամացույց: 6.1. Այնպիսի ժամացույց, որի երկու թվացույցները միմյանց կապակցված են այնպես, որ միաժամանակ աշխատել չեն կարող։

Պարտիայի հետաձգում: 8.1. Պարտիան մեկ խաղափուլում չի ավարտվում, այլ ժամանակավորապես ընդհատվում և վերսկսվում է ավելի ուշ, նախապես որոշված ժամին։

Պատ: 5.2.1. Քայլ կատարողը չունի ոչ մի հնարավոր քայլ, և նրա արքան շախի տակ չէ։ Այդ դեպքում պարտիան ավարտվում է ոչ-ոքի։

Պատժամիջոցներ: 12.3. Մրցավարը կարող է կիրառել 12․9 հոդվածում թվարկված պատժամիջոցներ՝ խստության վերընթաց կարգով։

Սահմանափակ կարողություններ: 6.2.6. Ժամացույցով խաղալու կամ քայլերը գրառելու անկարողությունը։ Եթե խաղացողն ի վիճակի չէ օգտագործել ժամացույցը, համապատասխան գործողություններ կատարելու համար, մրցավարի համաձայնությամբ, նրան կարող է տրամադրվել օգնական։ Այդ խաղացողի ժամացույցի ցուցմունքը մրցավարը պետք է վերանայի համարժեքորեն։ Այլ սահմանափակ կարողություններով խաղացողի ժամացույցի ցուցմունքը չի վերանայվում։

Օգնական է տրամադրվում նաև, եթե խաղացողն ի վիճակի չէ գրառել քայլերը։ Այդ խաղացողի ժամացույցի ցուցմունքը ևս պետք է վերանայվի։ Այլ սահմանափակ կարողություններով խաղացողների ժամացույցի ցուցմունքը չի վերանայվում։

Սեղմել ժամացույցի կոճակը: 6.2.1. Գործողություն, որի արդյունքում դադարում է աշխատել խաղացողներից մեկի ժամացույցը և սկսում է աշխատել մյուսի ժամացույցը։ Ավանդաբար, ժամացույցի այդ սեղմվող մասնիկն անվանում են <<կոճակ>>, սակայն ժամանակակից ժամացույցներում լծակը տեղափոխելու համար կիրառվում են նաև տեխնիկական այլ հարմարանքներ։

Սովորական խաղ: III.3. Այն խաղն է, որում մտածելու համար տրվող ժամանակն առնվազն 60 րոպե է։

Վերլուծություն: 11.3.Մեկ կամ մի քանի խաղացողների կողմից ֆիգուրներ տեղաշարժելը խաղատախտակի վրա ՝ լավագույն շարունակությունը/քայլը կամ դիրքի գնահատականը որոշելու նպատակով։

Վերցնել։ 3.1 Խաղաքարի տեղաշարժում հակառակորդի խաղաքարով զբաղեցրած դաշտ, և վերջինիս հեռացումը խաղատախտակից՝ որպես նույն քայլի մաս։

Ցուցադրական տախտակ: 6.13. Տախտակ, որի վրա ձեռքով կամ հատուկ հարմարանքների միջոցով ցուցադրվում են խաղացվող պարտիաները։ Էլենտրոնային միջոցներով պարտիաների ընթացքը ցուցադրվում է համակարգչային մոնիտորների վրա։

Ուղղաձիգ: 2.4. Խաղատախտակի դաշտերի ուղղահայացք շարք։

Ուշացման թույլատրելի ժամանակ: 6.7.1. Մրցաշարի կանոնակարգում ամրագրված որոշակի ժամանակ, որի ընթացքում խաղի սկզբից ուշանալը պարտության չի հանգեցնում։ Կանոնակարգը կարող է սահմանել նաև, որ խաղի սկզբից ուշանալը հանգեցնում է պարտության, այսինքն՝ ուշացման թույլատրելի ժամանակը զրո է։

Փոխատեղում: 3.8.2. Արքայի և նույն գույնի նավակներից մեկի քայլն է՝ խաղացողի կողմից առաջին հորիզոնականով։ Փոխատեղումը համարվում է արքայի մեկ քայլ և կարող է կատարվել ինչպես արքայի թևում(<<կարճ>> փոխատեղում, նշագրվում է 0-0), այնպես էլ թագուհու թևում (<<երկար>> փոխատեղում, նշագրվում է 0-0-0)։

Փոխարկման դաշտ: 3.7.5.1. Քայլ կատարողի կողմից ամենահեռավոր հորիզոնականի այն դաշտը, որտեղ նա՝ տեղաշարժելով զինվորը, այն պետք է փոխարինի նույն գույնի նոր թագուհիով, նավակով, փղով կամ ձիով՝ որպես նույն քայլի մաս։

Փոխարկում: 3.7.5.3. Խաղացողի կողմից ամենահեռավոր հորիզոնականին հասած զինվորի փոխարինումը նույն գույնի ֆիգուրով՝ որպես նույն քայլի մաս։

Քայլ: 1.1. Քայլ է համարվում հակառակորդների կողմից մեկական խաղաքարի տեղաշարժումը կամ վերցնելը։ Այսպես, եթե սահմանված է ժամանակի ստուգում 90 րոպե յուրաքանչյուր խաղացողին 40 քայլի համար, դա նշանակում է, որ երկու հակառակորդն էլ պետք է կատարեն 40 քայլ՝ չգերազանցելով մտածելու համար հատկացված ժամանակը։ Սակայն, <<սպիտակների/սևերի քայլն է>>, <<սպիտակների/սևերի լավագույն քայլ>> բառակապակցություններում քայլը նշանակում է հակառակորդներից միայն մեկի՝ խաղաքար տեղաշարժելու հերթը։

Քայլերի հաշվիչ: 6.10.2. Ժամացույցի հատուկ սարք, որը կարող է օգտագործվել հաշվելու համար, թե հակառակորդներից յուրաքանչյուրը քանի անգամ է սեղմել ժամացույցի կոճակը։

Օգնական: 8.1. Անձ, որը մրցավարի հանձնարարությամբ կարող է կատարել որոշակի գործառույթներ, այդ թվում օգնել խաղացողներին քայլերի գրառման կամ ժամանակացույցի օգտագործման հարցերում։

Ֆիգուր։ 3․7 Թագուհի, նավակ, փիղ, ձի կամ ցանկացած խաղաքար՝ բացառությամբ զինվորի։

Ֆիշերի (կուտակային) ստուգում: Այդ ստուգման ձևը կիրառելիս՝ յուրաքանչյուր խաղացող ստանում է լրացուցիչ ժամանակ յուրաքանչյուր քայլի համար։